Nederland kantelt, hoe kantelt communicatie mee?
In een masterclass van Logeion, vereniging voor communicatieprofessionals, legt hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans helder uit dat wij in een verandering van tijdperken zitten. En wat dit betekent voor de maatschappij en voor de rol van communicatie.
Er is een wezenlijk andere economie en samenleving aan het ontstaan. Rotmans betoogt dat de huidige kantelperiode evenveel impact heeft op de maatschappij als de industriële revolutie in de 19de eeuw. “De structuur van de economie verandert, er zijn technologische ontwikkelingen met veel impact, en het weefsel van de samenleving verandert. De kantelperiode waar we nu in zitten is decennia geleden begonnen. We zitten nu in de chaosfase waarbij de veranderingen steeds sneller gaan en de gevolgen steeds voelbaarder worden. Het bestaansrecht, elk verdienmodel van elk bedrijf staat onder druk. Tegelijkertijd is er nog weinig richting en overzicht. Er is een collectief unheimisch gevoel; depressie en angst zijn de snelst groeiende ziektes.”
Samenleving 3.0 Do it ourselves
De samenleving wordt een community wereld, een doe-het-zelf samenleving die van onderop wordt vormgegeven, ook op sociaal gebied. Rotmans: “Burgers willen zelf hun leefomgeving inrichten. Er ontstaan meer slimme, platte, wendbare organisaties, de overheid krijgt een meer faciliterende dan bepalende rol.” De mens verandert mee en wordt steeds meer: autonoom, veeleisend, pro-actief, prosument (ontwikkelt mee), fabricent (produceert mee), energieleverancier, ontwikkelaar, bouwer, ontwerper, hotelier, filmer, etc.
Voorbeelden
Een aantal nieuwe ontwikkelingen die bij de kanteling horen zijn: zorgcoöperaties, financiële coöperaties, lokale energie initiatieven, broodfondsen. Maar ook: reorganisaties, ontslagen, toename van angst en depressie, groei in sociale ongelijkheid, polarisatie. Rotmans voorziet een scheuring in de samenleving. “Steeds meer mensen zullen niet mee kunnen komen met de veeleisende maatschappij. De transitie zal in eerste instantie tot meer ongelijkheid leiden: de voorhoede heeft de lusten, de achterhoede de lasten.”
Wat hebben we nodig?
Ook al is duidelijk dat de veranderingen onvermijdelijk zijn, toch blijven veel mensen en bedrijven zo lang mogelijk vasthouden aan het oude. Zie bijvoorbeeld banken. Rotmans: “Er is angst voor het nieuwe, focus op korte termijn, bureaucratie.” Bij verandering moeten we ons volgens Rotmans echter vooral niet laten leiden door angst. “Er zijn friskijkers en dwarsdenkers nodig. Die hebben wel een lange adem nodig, want er is voor de veranderingen ook een cultuuromslag nodig en die duurt 5 a 10 jaar.”
Transitiesturing is organisch sturen, betoogt Rotmans. “Dit is een combinatie van top-down en bottom-up; het geven van richting in combinatie van ruimte creëren voor vernieuwing. Er is een visie en transitie agenda nodig, zowel voor organisaties als individuen. En dit in continue afstemming met de maatschappij. Organisaties kunnen schaduwlijnen ontwikkelen, waarbinnen ruimte is te experimenteren met nieuwe werkvormen, aanpakken, producten, diensten.” Externe samenwerkingen met ‘voorlopers’ dient ook de aanbeveling. Een sterk team bestaat volgens Rotmans uit een veranderaar, verbinder en een koploper. Hij adviseert organisaties te werken met mensen die willen en kunnen veranderen.
De transitie vergt veel van medewerkers. Zij moeten goed kunnen samenwerken, verbinden, faciliteren, schakelen. Zijn advies aan hen die willen meekantelen en voorop lopen: “Verspil niet te veel energie aan weerstand. Ga niet wachten op draagvlak, of in tegen systemen, doe het met een paar betrokken medewerkers. Belangrijk is het om te zorgen dat je fouten mag maken, want innoveren is struikelen.”
Communicatie kantelt
Rotmans is geen communicatiedeskundige, maar heeft wel een beeld van de veranderingen die in communicatie gaan plaatsvinden. Hij noemt het veranderen van zenden naar informatiedelen, van creatie naar co-creatie, van informeren naar faciliteren. “Communicatie was instrumenteel en wordt nu meer verbindend. Communicatieprofessionals zullen meer de rol van verbinder en duider gaan krijgen. Het draait dan om het verbinden van kantelaars met organisaties, en het duiden van de nieuwe context. Werk ook van buiten naar binnen, kijk wat er in de buitenwereld nodig is en gebeurt en communiceer dit naar binnen, zodat er gekeken kan worden wat er intern mee gedaan kan worden. Ook gaat het om het faciliteren van dialoog.” Verder vraagt deze tijd om echtheid, legt Rotmans uit. “Laat de dingen zien zoals ze zijn, dat wekt vertrouwen. En sluit aan bij hoe mensen zijn, hoe zij zich gedragen en wat hun behoeften zijn, niet bij wat je van ze wilt qua denken en doen. Communicatie betekent in steeds grotere mate: luisteren. Competenties die daarbij horen zijn: denken vanuit mensen in plaats van vanuit plannen, samenwerken, activeren, dienen.”
